Siyanür tehlikeli olabilen bir kimyasal maddedir. Siyanür genellikle farklı kimyasal maddelerle birlikte bileşik halindedir ayrıca bazı bitkilerde, gıdalarda, bakterilerde, mantarlarda ve alglerde doğal olarak bulunabilir.
Çevrede en yaygın olarak hidrojen siyanür ile sodyum siyanür ve potasyum siyanür bulunur. Hidrojen siyanür gaz formundadır, sodyum siyanür ve potasyum siyanür ise suda çözünür. Siyanürler birçok metalle güçlü kompleksler de oluşturabilir. Hidrojen siyanür, acı, bademsi kokusu olan renksiz bir gazdır. Sodyum siyanür ve potasyum siyanür ise nemli havada badem kokusu yayabilir.
Siyanür ve bazı siyanür bileşikleri, çelik, elektro kaplama, metalürji, organik kimyasal üretimi, plastik üretimi, altın ve gümüş cevherlerinin çıkarılması, metal temizleme, sentetik elyaf, boya, pigment ve naylon üretiminde, pestisit olarak ve fümigasyon işlemlerinde kullanılmaktadır.
Siyanür havaya, suya ve toprağa karışabilir, bu durum doğal süreçlerle olabildiği gibi endüstriyel faaliyetlerle de olabilir. Siyanür, havada çoğunlukla gaz halinde hidrojen siyanür biçiminde bulunur, ince toz parçacık halindeki formu daha azdır. Hidrojen siyanür atmosferde 1-5 yıllık bir yarılanma süresine sahiptir.
Endüstri kaynaklı büyük siyanür sızıntıları içme suyu kaynaklarında özellikle de yüzey sularında çok yüksek konsantrasyonlara yol açabilir. Yüzeyel sulara karışan siyanür, hidrojen siyanür formunda buharlaşır. Suya karışan siyanürün balıklarda birikmediği belirtilmektedir.
Toprakta siyanürün de bir kısmı hidrojen siyanüre dönüşerek buharlaşabilir bir kısmı ise topraktaki mikroorganizmalar tarafından farklı kimyasal formlara dönüştürülür. Siyanür konsantrasyonları arttıkça bu mikroorganizmalar için toksik etkiler ortaya çıkar ve farklı kimyasal formlara dönüşüm durur, bu durumda siyanür yeraltı sularına karışabilir.
Siyanür solunum, sindirim ve deri yoluyla vücuda girebilir. Siyanür bulunan havayı solumak ve toprağa temas etmek, siyanür içeren yiyecekler yemek maruz kalma yollarıdır. Sigara içmek, yangınlar sonrasındaki dumanı solumak, plastik ürünlerin yanması sonrasında dumanını solumak, siyanür içeren tehlikeli bir atık sahasının yakınında hava solumak da siyanüre maruz kalmaya neden olabilir. Siyanürün deri yoluyla vücuda alınması diğer maruz kalma yollarına göre daha yavaştır.
Siyanürün sağlık etkileri
Siyanürün sağlık etkileri, maruz kalınan siyanür formuna bağlı olarak değişkenlik gösterir. Kısa bir süre içinde yüksek dozda siyanür beyne ve kalbe zarar verdiğinden koma ve ölüme neden olabilir. Siyanür zehirlenmesinin ilk belirtilerinden bazıları hızlı, derin nefes alma ve nefes darlığıdır, bunu kasılmalar (nöbetler) ve bilinç kaybı izler. Bu belirtiler maruz kalınan miktara bağlı olarak hızla ortaya çıkabilir. Yüksek doza maruz kalınması troid toksisitesine neden olabilir.
Uzun süreli ve düşük miktarlarda siyanüre solunum yolu ile maruz kalanlarda solunum güçlüğü, göğüs ağrısı, kusma, kan değişiklikleri, baş ağrısı ve tiroid bezinde büyüme görülmüştür. Hidrojen siyanür veya siyanür tuzları deride tahrişe ve yaralara neden olabilir.
Siyanürün insanlarda veya hayvanlarda kansere neden olabileceğine dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.
Siyanürün vücuttaki düzeyi kan ve idrar testleri ile ölçülebilir. Eğer bir siyanür zehirlenmesi söz konusu ise dokularda da siyanür seviyeleri ölçülebilir, ancak siyanür vücuttan hızla atıldığından testler maruziyetten kısa bir süre sonra yapılmalıdır. Kanda siyanür ve tiyosiyanat, yakın zamanda maruz kalındığını gösteren biyolojik belirteçler olarak kullanılabilir. Zehirlenmiş bir kişinin nefesinde acı badem benzeri bir koku tespit edilebilir.
Limit değerler
İnsani tüketim amaçlı sular hakkındaki yönetmelik 50 µg/L (Türkiye)
EPA içme suları için 0,2 ppm (ABD).
OSHA mesleki maruz kalım için 10 ppm (ABD).
Kaynaklar
Güler Ç. Çevre Sağlığı (Çevre ve Ekoloji Bağlantılarıyla). Yazıt Yayıncılık, Ankara 2012.
https://www.atsdr.cdc.gov/toxguides/toxguide-8.pdf
https://wwwn.cdc.gov/TSP/substances/ToxSubstance.aspx?toxid=19
İnsani Tüketim sular Hakkındaki Yönetmelik.
WHO. Guidelines for drinking-water quality: Fourth edition incorporating the first and second addenda. https://www.who.int/publications/i/item/9789240045064
cevresagligi.org’da yayımlanan yazılardan kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
