Gıda güvenliği ülkemiz için en önemli halk sağlığı konularının başında geliyor. Son dönemde gıdalarda taklit ve tağşiş listelerinin yayınlanması, Avrupa’dan geri dönen gıdalar ve bu gıdaların akıbeti, bitkisel ürünlerdeki ve gıda katkı maddelerindeki riskler başlıca tartışma konuları. Ancak dikkati çeken, bu önemli konuların diğer çevre konuları gibi saman alevi gibi parlayıp sönmesi. Avrupa’dan geri dönen gıdalar meselesi örneğin. Avrupa’dan geri dönen gıdalar ile ilgili durum ülke içi denetim sonuçları tam olarak açıklanmadığından gıda güvenliğinin dolaylı bir göstergesi. 2020-2024 yıllarını kapsayan beş yıllık dönemde kısa adı RASSF olan AB Gıda ve Yem için Hızlı Uyarı Sistemi tarafından yayınlanan 23.113 uyarının %9.75’i Türkiye menşeli ürünlerden oluşuyor. Uyarı yayınlanan ürünler arasında Pirolizidin Alkaloidleri de var. Uyarı yayınlanan ürünler arasında özellikle baharatlarda ve bitkisel ürünlerde Piralozidin Alkaloidleri(PA) dikkat çekiyor. Son dönemde özellikle bazı risk gruplarında kullanımıyla ilgili olarak da gündeme gelen bu maddelere ve etkilerine yakından bakmak gerekiyor.
PA nedir?
PA bitkilerde oluşan toksinlerdir. Bu bitkiler PA’yi bir savunma mekanizması olarak geliştirmektedirler. Ancak bu maddeler insanlar için toksin diğer bir deyişle zehirli bir etki oluşturabilecek özelliktedir. Her ne kadar bitki tarafından doğal olarak üretilse de toksin özelliği taşımaktadırlar. Pirolizidin Alkaloidler 6 binden fazla bitki türünde tespit edilebilmektedir ve 600’den fazla Pirolizidin Alkaloidi türü bulunmaktadır.
PA’nın insan sağlığı açısından sakıncası var mı ?
PA geniş bir kimyasal gruptur ve çok sayıda bileşik içerir. Bu geniş kimyasal grubundaki maddelerin ciddi düzeyde hepatotoksik(karaciğer hasarı), genotoksik(DNA için zarar verici. Genotoksik olan maddeler doğrudan DNA’ya bağlanabilir veya dolaylı olarak DNA ile ilgili enzimleri etkileyerek DNA hasarına yol açabilir, böylece kansere veya doğum kusurlarına da yol açabilen mutasyonlara neden olabilir.), sitotoksik (Hücreleri öldüren maddeler için kullanılan bir terim) , karsinojenik(kanseryapar) ve nörotoksik(sinir sistemine zararlı) etkileri söz konusudur. Bu nedenle tahıl, süt, bal ve yumurta gibi gıdaların yanı sıra bitki kaynaklı ilaçlar ve gıda takviyelerinde bulunabilen maddeler oldukları için insan sağlığı için ciddi bir tehdit oluştururlar. Bunun yanında mera ve tarlalardaki bu maddeleri içeren bitkiler nedeniyle çiftlik hayvanları ve yemler de etkilenebilir.
PA hangi bitkisel ürünlerde ve gıdalarda bulunabilir?
600’den fazla Pirolizidin Alkaloidi bulunmaktadır. Bu kimyasallardan bazıları insanlar tarafından kullanılan bitkisel ürünlerde, tahıllarda ya da gıda maddesi olarak tüketilen bazı ürünlerde bulunabilir. PA ballarda, bitki çaylarında, polen diyet takviyelerinde, çeşitli otlarda ve yeşilliklerde (salata malzemeleri vb), baharatlarda, tahıllarda ve et, süt, yumurta gibi hayvansal ürünlerde bulunabilmektedir. Avustralya’da bazı Pirolizidin alkaloidi içeren çiçeklerden elde ettiği ballarda bu alkaloidler yüksektir ve bu balların özellikle hamile ve emziren kadınlar olmak üzere sürekli olarak tüketilmemesi önerilmektedir.
PA hangi sağlık sorunlarına yol açabilir?
Bazı ülkelerde tahıl ve diğer mahsullerden elde edilen bitkisel ürünlerdeki PA’lar nedeniyle zehirlenmeler ortaya çıkmıştır. Bu maddelerin yüksek dozda alınması ölümcül zehirlenmelere neden olmuştur. Örneğin Afganistan’da bazı bitkilerden tahıla bulaşan PA nedeniyle bu tahılları tüketen binlerce kişide zehirlenme belirtileri görülmüştür. Jamaika’da zehirlenme vakaları bitki çayları nedeniyle meydana gelmiştir. Asya’da bazı zehirlenmeler geleneksel Çin tıbbında kullanılan ve PA içeren bitkilerin tüketimiyle de ilişkilendirilmektedir. Almanya’da da görülen zehirlenme vakası PA içeren bitkilerin tüketimi sonrası ciddi bir karaciğer fonksiyon bozukluğu ile ortaya çıkmıştır.
PA ile ilişkili zehirlenmeler özellikle karaciğer hasarı ile karakterizedir. Şiddetli karın ağrısı, karaciğer bölgesinde ağrı, iştahsızlık, bitkinlik, karın bölgesinde sıvı birikimi(asit), sarılık ve karaciğer büyümesi gibi klinik belirtilere neden olur.
Uzun süreli etkilenimde karaciğer en yoğun etkilenen organdır. Karaciğer yanında akciğer ve kan damarları üzerinde de olumsuz etkileri olabilir.
Uzun dönemli en kritik etkileri genotoksik ve karsinojenik özellikleridir.
PA gıdalara nasıl geçer?
PA tahılların ya da yiyecek olarak tüketilen yeşilliklerin (salata malzemeleri) ekim alanlarında yetişen bitkiler aracılığıyla hasat sırasında bu ürünlere geçer. Almanya’da marullarda bu yolla oluştuğu saptanmış, Afganistan’da buğday tarlalarında Heliotropium cinsi bitkilerin yayılması nedeniyle buğdayda PA konsantrasyonları artmıştır. Çay ve bitki çayları ile otlar/baharatların PA ile kontaminasyonu da PA üreten bitkilerle birlikte hasat edilen farklı bitkilerin kontaminasyonuna bağlanmaktadır.
Bal ve polen gibi arı ürünleri de PA içerebilir. Özellikle, arıların polen topladığı bazı yabani bitkilerin kontaminasyon kaynağı olduğu düşünülmektedir. Bazı bölgelerin balları daha yüksek konsantrasyonlara sahip olabilmektedir. Polenlerin ballardan çok daha yüksek PA seviyeleri içerdiği bildirilmektedir.
PA hayvan yemleri aracılığıyla hayvansal gıdalara da geçebilmektedir. Bu nedenle hayvansal ürünlerde de bulunabilir. Hayvansal kaynaklı gıdaların sağlık riski oluşturacak seviyelerde PA içerdiğine dair bir gösterge bulunmadığı belirtilmektedir.
Avrupa Birliği Gıda Güvenliği Kurumu EFSA, ballardaki PA’nın bebekler ve çocuklar için olası uzun vadeli sağlık endişeleri oluşturduğunu belirtmektedir.
EFSA, 17 pirolizidin alkaloidinin gıda ve yemlerde izlenmesi gerektiğini bunlar arasında ve gıdalarda yaygın olarak bulunanların toksisitesi ve kanserojenliği üzerine daha fazla çalışma yapılmasını önermektedir.
Ülkemizde kekiklerde PA ile ilgili Tarım ve Orman Bakanlığı Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü Risk Değerlendirme Daire Başkanlığı tarafından 2023 yılında yayımlanan bir Kekikte Pirolizidin Alkaloidleri İzleme Programı Sonuçları ve Halk Sağlığı Açısından Riski Hakkında Bilimsel Görüş dokümanında piyasadan alınan 92 kekik numunesinin %91,3’ünde en az bir adet PA’ya rastlandığı belirtilmektedir. Çalışmada paketli numunelerin %49,2’sinde, dökme numunelerin ise %19,4’ünde, AB 1881/2006 sayılı Tüzüğünde belirlenmiş olan 1.000 μg/kg maksimum limit değerinin üzerinde PA tespit edilmiştir. Görüş, sağlık açısından riskleri şu cümlelerle ifade etmiştir: “Yapılan risk değerlendirmesinde; kekik tüketimi yoluyla PA’lara maruz kalma miktarlarının, ortalama kişi başı tüketim miktarına (0,1 g/gün) göre tüm yaş gruplarında düşük sağlık endişesine neden olabileceği değerlendirilmiştir. Farklı yaş grupları ve tüketim senaryolarına göre sağlık endişesi riski varlığı değişiklik göstermekle birlikte özellikle yüksek tüketim miktarlarında (günde 2 ve 4 g) olası sağlık endişesi riski bulunmaktadır.” Rapor’da “günlük diyette yer alan ve PA açısından risk oluşturabilecek çay, bitki çayları, diğer baharatlar, bitkisel kaynaklı takviye edici gıdalar, bal gibi diğer gıda ürünleri kaynaklı maruz kalma değerlerinin artışına bağlı olarak” sağlıkla ilgili endişelerin belirli yaş gruplarında artabileceği vurgulanmakta ayrıca PA açısından potansiyel risk taşıyan çay, bitki çayları, baharatlar, bitkisel kaynaklı takviye edici gıdalar ve bal gibi diğer gıda ürünlerinde izleme çalışmalarının yürütülmesinin ve risk değerlendirme çalışmalarının yapılmasının halk sağlığı açısından önemli olduğu belirtilmektedir.
Ülkemizde PA’lar için belirlenmiş bir mevzuat sınır değeri bulunmamaktadır. Avrupa Birliğinde 2022 yılında yürürlüğe giren bir Tüzük ile PA limit değerleri belirlenmiştir.
Pirolizidin Alkaloidleri ile mevcut bilgiler, bu maddelerle ilgili çevre sağlığının en önemli ilkesi olan “İhtiyatlılık İlkesi” gereği sağlık riskleri açısından düzenlemeler yapılması gereğini ortaya koymaktadır. Özellikle çocuklar başta olmak üzere risk gruplarının PA’ların hepatotoksik, genotoksik, sitotoksik, karsinojenik ve nörotoksik etkilerinden korunabilmesi için gerekli mevzuat düzenlemeleri yapılmalı, bu maddelerin piyasa gözetim ve denetim esaslarıyla, satış ve pazarlama ile ilgili esasları belirlenmeli ve sağlık etkileri açısından izlem protokolleri oluşturulmalıdır.
Kaynaklar
https://www.efsa.europa.eu/en/press/news/170727
https://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/4908
https://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/4572
https://konya.tarimorman.gov.tr/Belgeler/liflet/pirolizid.pdf
https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.2903/j.efsa.2016.4572
Schramm, S.; Köhler, N.; Rozhon, W. Pyrrolizidine Alkaloids: Biosynthesis, Biological Activities and Occurrence in Crop Plants. Molecules 2019, 24, 498. https://doi.org/10.3390/molecules24030498
https://www.cancer.gov/publications/dictionaries/cancer-terms/def/cytotoxic-agent
T.C. TARIM ve ORMAN BAKANLIĞI Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü. BİLİMSEL GÖRÜŞ: Kekikte PA İzleme Programı Sonuçları ve Halk Sağlığı Açısından Riski Hakkında Bilimsel Görüş. Bulaşanlar Komisyonu. https://www.tarimorman.gov.tr/Duyuru/1846/Bilimsel-Gorus-Kekikte-Pirolizidin-Alkaloidleri-Izleme-Programi-Sonuclari-Ve-Halk-Sagligi-Acisindan-Riski-Hakkinda-Bilimsel-Gorus
https://www.bfr.bund.de/en/questions_and_answers_on_pyrrolizidine_alkaloids_in_food-187360.html
https://www.foodstandards.gov.au/consumer/chemicals/Pyrrolizidine-alkaloids-in-foods
Kempf M, Heil S, Hasslauer I, Schmidt L, von der Ohe K, Theuring C, Reinhard A, Schreier P, Beuerle T. Pyrrolizidine alkaloids in pollen and pollen products. Mol Nutr Food Res. 2010 Feb;54(2):292-300. doi: 10.1002/mnfr.200900289. PMID: 20013884.
cevresagligi.org’da yayımlanan yazılardan kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir
