“Forever chemicals” ünlü alternatifrock grubu Placebo’nun 2022’de yayımlanan Never Let Me Go albümünden bir şarkı adı değil sadece. Şarkının sözlerinden çağrışan kimyasallar, daha çok zihnimizi ve hafızayı etkileyen medikal kimyasallar, dolayısıyla çevre açısından kalıcı ve zararlı “forever chemicals” olarak adlandırılan gruptan değiller. Ancak şarkıda “senin gibi arkadaşlarla/kimin düşmana ihtiyacı var ki?” denildiği gibi, bu sonsuz kimyasallarla da “kimin başka toksik maddeye ihtiyacı var ki” diyesi geliyor insanın.
Sonsuz kimyasallar (Forever chemicals) olarak adlandırılan bir grup kimyasal son hafta medyanın gündemindeydi. İlk olarak NY Times’da yayımlanan ve medyamızda yer verilen bir yazı dikkat çekti. Yazıda son 20 yılda sonuz kimyasallarla ilgili yapılmış araştırmaları birleştirerek analiz eden bir çalışmada 45 bin su numunesinin sonuçlarına dikkat çekiliyordu. Yer altı sularının %31’inde yüzeyel suların da %16’sında sonsuz kimyasal grubundan maddeler tespit edilmişti. Medyanın ilgi gösterdiği diğer haber ise Fransa’da Parlamento’ya gelen, sonsuz kimyasal grubundan kimyasalları içeren yemek pişirme malzemelerini yasaklanması ile ilgili yasa teklifi oldu. Haberde, sonsuz kimyasalların bazı uzmanlar tarafından “21. yüzyılın en büyük kimyasal tehdidi” olarak tanımlandığı, Avrupa Kimyasallar Ajansı’nın 2023’te bu maddelerin yasaklanmasına ilişkin bir taslak yayınladığı, yasaklanması öngörülen mutfak malzemelerinin üretildiği sektörde çalışan işçilerin ve sendikaların yasaklama hazırlığına tepki gösterdiği belirtiliyordu
Böylece aslında uzun süredir çevre sağlığının gündeminde yer alan bir konu saman alevi gibi anımsandı ve yeniden unutulmaya yüz tuttu. Oysaki sonsuz kimyasallar meselesi önemli bir sağlık tehdidi ve daha fazla ilgiyi hak ediyor.
Sonsuz kimyasallar, binlerce farklı kimyasalı barındıran bir grup. Perflorooktan Sülfonik Asit (PFOS) ve Perflorooktanoik Asit (PFOA) gibi alt grupları olan ve genel adı Perflorlu ve poliflorlu alkil maddeler (PFAS) olan bu grup çevredeki kalıcı olmaları nedeniyle “sonsuz” olarak adlandırılıyor. 1940’lı yıllardan bu yana üretiliyor ve çok sayıda tüketici ürününde bulunuyor. Bu grupta 4.700’den fazla kimyasal bulunuyor.
PFAS’ler ısıya, yağa, lekelere, suya dayanıklı ürünler yapmak için kullanılan bir grup kimyasal, bunu da floropolimer kaplama sağlayarak yapıyorlar. Bu kaplamalar giysiler, mobilyalar, yapıştırıcılar, gıda ambalajları, yangın söndürme köpükleri, ısıya dayanıklı yapışmaz pişirme yüzeyleri ve elektrik yalıtımı malzemeleri gibi çeşitli ürünlerde bulunabiliyor. PFAS içerebilecek bazı ürünler leke tutmayan halılar, döşemeler ve diğer kumaşlar, suya dayanıklı giysiler, temizlik ürünleri, kişisel bakım ürünleri ve kozmetikler, boyalar, vernikler ve sızdırmazlık malzemeleri olarak sıralanıyor. PFAS’lar, Politetrafloroetilen (PTFE) üretimi de dahil olmak üzere kimya endüstrisinde, metal kaplama endüstrisinde, fotoğraf ve görüntüleme endüstrisinde, yarı iletken endüstrisinde kullanılıyor. Bu tesislerin çevrelerinde çeşitli konsantrasyonlarda tespit edilebiliyor.
Bu kimyasallar çevrede parçalanmadıkları, toprağa, suya, gıda zincirine geçebildiği ve birikebildiği için çevre ve sağlık açısından endişe kaynağı. İnsanlar bu kimyasallara esas olarak bu maddelerin kirlettiği su ve gıdaların tüketilmesi ile maruz kalıyorlar, PFAS’leri içeren ürünlerin kullanımı da maruz kalıma neden olabiliyor. PFAS içeren tüketici ürünlerinden kaynaklanan kalıntı ve tozların yutulması da bir maruz kalım yolu ancak araştırmalar, bu yolla maruz kalımın genellikle PFAS ile kirlenmiş içme suyundan kaynaklanan maruz kalımdan daha düşük olduğunu gösteriyor. Doğada vahşi hayvanlar da dâhil olmak üzere birçok hayvan türünde ve özellikle balıklarda birikiyor. Maruz kalımın ve etkilenimin ayrıntılarıyla ilgili daha fazla araştırmaya gereksinim olduğu da vurgulanan noktalardan biri.
PFAS’lerin sağlık etkileriyle ilgili endişelerin giderek arttığını görüyoruz. Çalışmalardaki bulgular; büyüme ve gelişmeyi, üreme sistemini, troid fonksiyonlarını, bağışıklık sistemini olumsuz etkilediğini ve karaciğer hasarına neden olduğunu gösteriyor. Kanserojen etki de söz konusu. Dikkat çeken etkilerden biri PFOA ve PFOS’a maruz kalmanın, hem deneysel hayvan hem de epidemiyolojik çalışmalarda bağışıklıkla ilgili etkileri. Değerlendirmeler bu maddelerin bağışıklık fonksiyonunu değiştirdiğini ve antikor yanıtını olumsu etkilediğini gösteriyor.
Sağlık etkileriyle ilgili kısa bir özet yapmak gerekirse; epidemiyolojik kanıtlar, PFAS’lara maruz kalma ile aşağıdaki sağlık etkileri arasında ilişkiler olduğunu gösteriyor:
Kolesterol seviyelerinde artış.
Bazı aşılara karşı daha düşük antikor yanıtı.
Karaciğer enzimlerinde değişiklikler.
Gebeliğe bağlı hipertansiyon ve preeklampsi gelişimi.
Doğum ağırlığında hafif bir azalma.
Böbrek ve testis kanseri.
Bu maddelerle ilgili önemli bir gelişme geçtiğimiz yıl Kasım ayında yaşandı. 2023 Kasım ayında Uluslararası Kanser Ajansı (IARC) PFOA’ları Grup 1 karsinojen(İnsanlar için kesin kanserojen) PFAS’leri de Grup 2B karsinojen(Olası kanserojen) olarak sınıflandırdı. Bu gelişme sonsuz kimyasallardan bir kısmının insanlarda kansere neden olduğuna dair yeterli kanıt oluğunu gösteriyor.
Avrupa Gıda Güvenliği Kurumu (EFSA), bu kimyasallara maruz kalmanın olumsuz sağlık etkilerine yol açabileceğini, bu maddelere en sık içme suyu, balık, meyve, yumurta ve yumurta ürünleri başta olmak üzere farklı şekillerde maruz kalınabileceğini belirtiyor. Özellikle çocukların maruz kalım açısından duyarlı olduklarını, hamilelik ve emzirme döneminde maruz kalmanın bebekleri etkilediğini vurguluyor.
Kuşkusuz olası sağlık sonuçları maruz kalınan miktara, maruz kalım sıklığına, süreye, yaşa cinse ve farklı özelliklere göre değişiyor. Çevresel maruz kalımlar daha düşük dozda olsa da vücutta biriken ve çevrede yok olmayan bu kimyasallar modern hayatın yeni tehditleri arasında üst sıralara doğru yükseliyor.
Yanmaz, yapışmaz, leke tutmaz, su geçirmez malzeme elde etmenin bir çevre ve sağlık bedeli var. Ülkeler bu maddelerle ilgili düzenlemelere gitme yolunu seçiyorlar, bakalım yapışmaz pişirme ekipmanları tartışması Fransa’da nasıl gelişecek? Yanmaz yapışmaz kaplamaya sahip olan pişirme ekipmanlarının “yüksek sıcaklıklarda, uzun süre” kalması, yüzeyin aşınmasına neden olması ve toksisite gösteren çeşitli gazlar ve kimyasallar açığa çıkarabilmesi nedeniyle endişe nedeni. Politetrafloroetilen (PFTE) kullanılan bu malzemelerde PFTE sentezinde PFAO kullanıldığı için bu malzemelerde farklı kimyasalların kullanılması gündeme gelmiş durumda.
Sonsuz kimyasallarla ilgili çalışmalar artarak sürüyor. Düşük dozda maruz kalımın etkilerini ortaya koymanın belirli güçlükleri var. Ancak endişeler artıyor ve ihtiyatlı olmamak için bir neden yok. Çevre sağlığının en temel yaklaşımlarından biri olan “ihtiyatlılık ilkesini” hiç akıldan çıkarmamak gerekiyor. Bu ilke bir çevre veya insan sağlığı tehlikesi hakkındaki bilimsel kanıtların belirsiz ve risklerin yüksek olduğu durumlarda karar vericilerin ihtiyati tedbirler almasını sağlaması açısından önemli. Bu kapsamda Almanya, Hollanda, Danimarka, Norveç ve İsveç’in girişimiyle Avrupa Kimyasallar Ajansı, ihtiyatlılık ilkesi doğrultusunda, Avrupa Birliği bölgesinde PFAS’ın üretimi, ithalatı, satışı ve kullanımının fiilen yasaklanması amacıyla Mart 2023’te bir süreç başlatmış durumda. Aynı yıl on sekiz medya kuruluşu tarafından gerçekleştirilen bir araştırmada Avrupa ve Birleşik Krallık’ta, genellikle eski fabrikaların yakınında bulunan ve 2.100’ü sağlık için tehlikeli düzeyde olmak üzere 17.000 kirlenmiş saha tespit edildiği düşünüldüğünde bu süreç gerekli gibi görünüyor.
PFAS ve PFAO grubu kimyasallar gündemdeki yerini koruyacak gibi görünüyor. Placebo grubunun sonsuz kimyasallar şarkısında denildiği gibi “senin gibi arkadaşlarla/kimin düşmana ihtiyacı var ki?”
Kaynaklar
Gazete Oksijen. https://gazeteoksijen.com/new-york-times/nyt-yeni-arastirmayi-yazdi-sonsuz-kimyasallar-sulara-karisti-207960
IARC web sayfası. https://www.iarc.who.int/news-events/iarc-monographs-evaluate-the-carcinogenicity-of-perfluorooctanoic-acid-pfoa-and-perfluorooctanesulfonic-acid-pfos/
European Environment Agency web sayfası. https://www.eea.europa.eu/en/about/contact-us/faqs/what-are-pfas-and-how-are-they-dangerous-for-my-health
US EPA web sayfassı. https://www.epa.gov/system/files/documents/2023-10/final-virtual-pfas-explainer-508.pdf.
CDC web sayfası-a. https://www.cdc.gov/biomonitoring/PFAS_FactSheet.html
CDC ATSDR web syfası. https://www.atsdr.cdc.gov/pfas/health-effects/exposure.html
US National Toxicology Program. Immunotoxicity Associated with Exposure to Perfluorooctanoic Acid or Perfluorooctane Sulfonate https://ntp.niehs.nih.gov/sites/default/files/ntp/ohat/pfoa_pfos/pfoa_pfosmonograph_508.pdf
CDC web sayfası-b. https://wwwn.cdc.gov/TSP/ToxProfiles/ToxProfiles.aspx?id=1117&tid=237
EFSA web sayfası. https://www.efsa.europa.eu/en/news/pfas-food-efsa-assesses-risks-and-sets-tolerable-intake
Temel F, Vaizoğlu SA, Güler Ç. Teflon ve Sağlık Etkileri. TAF Prev Med Bull 2009; 8(3):273-280.
Sajid, M., Ilyas, M. PTFE-coated non-stick cookware and toxicity concerns: a perspective. Environ Sci Pollut Res 24, 23436–23440 (2017). https://doi.org/10.1007/s11356-017-0095-y
European Parliament web sayfası. https://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document/EPRS_IDA(2015)573876
UNEP web sayfası. https://www.unep.org/topics/chemicals-and-pollution-action/pollution-and-health/persistent-organic-pollutants-pops/and
cevresagligi.org’da yayımlanan yazılardan kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir
